Brus,18.08.2016. Dan Sv. Preobraženja i ove godine biće prožet svečarskim temama i raspoloženju. S razlogom, jer se ove godine navršava 180 godina podizanja Crkve i postavljanja kamena temeljca naselja Brus, koje je sa svojom Crkvom na kamenitom koapaoničkom brežuljku na ušću Graševačke reke u Rasinu zaplovio u istoriju Miloševe Srbije i u sopstvenu istoriju.

Crkva Sv. Preobraženja podignuta neposredno uz granicu sa tadašnjom Turskom, nije bila samo potvrda razvoja duhovne vertikale hrišćanstva na ovim prostorima, koje su od VI veka n.e naseljavali Srbi već je imala i državno-politički značaj za autonomiju. Miloš je granicu Beogradskog pašaluka izdigao do Suvog rudišta današnjeg Pančićevog vrha na Kopaoniku i te 1833. godine Beogradskom pašaluku pripojio do tada šest spornih okruga među kojima je prvi bio Kruševac, kome su pripadali i ovi prostori.

Ovo objedinjavanje ima izuzetno veliki istorijski značaj jer su ovi prostori pripadali Nemanjićkoj državi, a Rasina je stara Raška oblast kao što su Toplica i Dubočica. Župa Rasina je kraj koji ima preko 820 godina državotvorne tradicije. Godine 1996. na nacionalnom nivo u saradnji sa Srpskom akademujom nauka proslavljeno je 8 vekova Župe Rasine, kada je Nemanja zbacio sa vlasti brata Tihomira i tako postao veliki župan Raške. Na vreme Nemanjića danas nas potsećalu kulturno-istorijski spomenici u prvom redu Koznik (Jerinin grad) koji je kontrolisao prilaze Rasu iz Toplice i Morave prema Ibru. Postojanje Koznika je starijeg porekla i vezuje se za Kelte. Pravac prema zapadu zatvarao je Maglić, pravac iz oblasti Kosova zatvarao je Zvečan. Ta tri utvrđenja štitila su prodor eventualnih neprijatelja u centralnu oblast Stare Raške.

Josif Pančić prva poseta Kopaoniku i Brusu 1851 i treća sahrana na Kopaoniku

Rođen je u Brubiru 1814, a umro u Beogradu 1888, lekar po profesiji, botaničar, profesor i rektor Velike škole i prvi predsednik Srpske akademije nauka. Svoju naučnu aktivnost otpočeo je u zemlji gde je bilo tako malo mogućnosti za naučni rad i gde je veliki broj službenika bio nepismen. Uprkos toj činjnenici, on predstavlja jednog od prvih, pravih, naučnih radnika u Srbiji.

Pančić je široj javnosti poznat uglavnom kao botaničar. Botanika je, stvarno, i činila glavnu temu njegovog naučnog interesivanja, kao što je „Flora Kraljevine Srbije“ njegovo najvažnije životno delo.

Veliki naučnik izveo je prvu naučnu ekskurziju 1876. godine. Petorica studenata i on za 49 dana obišli su, sa od Vlade odobrenih 250 talira, zapadnu Srbiju. Tada su obišli i Rašku, Studenicu, Kopaonik, Brus, Kruševac, Jastrebac i Ćupriju. Iz beležaka, ekskurzija, putovanja i naučnih iskustava za 42 godine rada ostalo je 41 naučno delo.

Pančić je svojim angažovanjem stekao duboku veru u budućnost srpskog naroda i svojim radom se nesebično stavlja u službu, dajući primer velikog patriote. Evo kako nam Pančić govori sa najvišeg vrha Kopaonika , naše velike planine:

“… za Srbina leži tu otvorena ogromna knjiga, u kojoj su slovima, kojih nikako vreme zbrisati ne može, zapisani nebrojani događaji iz ptošlosti naroda srpskog. Pošto bi se s Kopaonika nagledali svog pitomog zavičaja, teško ćemo odoleti srcu, a da se još jedanput ne osvrnemo na žalosni jug, da ne pogledamo na čudnovate Komove i da se ne setimo svoje junačke braće Crnogoraca. Još će nam duže zastati tužni pogled od ovud nad prostranom zaravni, kroz koju teku Lab i Sitnica, gde se sa pustoga slavoljublja ljudshog prolila velika junačka krv i kome se neće na tom mestu začeti u srcu topla želja, da jednom i tima nesrećnim krajevima svane dan i da im donese slobodu, mir i prosvetu…”

Pored naučnih tekovina, Pančić se uvek divio lepotama Kopaonika, njega su interesovala narodna predanja, nevolje još porobljenih delova srpskog naroda, stare crkve i manastiri kao svedoci sjajne prošlosti, daje savete za unapredjenje prosvete, privrede itd. Pančića nisu smatrali samo apostolom nauke već i apostolom zdravog patriotizma.

Treća sahrana Josifa Pančića na Kopaoniku 7.jula 1951.godine

Josif Pančić je umro 25. februara 1888. godine u 74. godini života. Po Pančićevoj želji posmrtni sanduk izrađen je od drveta omorike. Sahranjen je na groblju koje se nalazilo na Zelenom vencu, koji je tada smatran jednim od najlepših delova Beograda. Kada su beogradske vlasti odlučile da ovo groblje isele, Pančićevi posmrtni ostaci preneti su na novu lokaciju, koja se nalazila na Tašmajdanu. Njegova posmrtna želja bila je da se sahrani na Kopaoniku. Pančićevu posmrtnu želju ispunili su Planinari Srbije 7. jula 1951. godine kada je na Kopaoniku održan prvi slet planinara. Slet je bio organizovan i posvećen prenošenju posmrtnih ostataka, koji su preneti u mauzolej na Suvom Rudištu koji je izgrađen od najtvrđeg kopaoničkog kamena na večno počivalište i od tada najviši vrh Kopaonika sa ponosom nosi njegovo ime Pančićev vrh.

O proglašenju Brusa za varošicu, osnivanje Čitališta i prva pijaca 1871. godine

 Na zahtev viđenih građana Brusa Ministarstvo unutrašnjih dela odobrilo je formiranje pijace u Brusu što je u to vreme bio jedan od zakonskih uslova da se neko naseljeno mesto proglasi varošicom. Pijaca se nalazila ispred današnjeg Centra za kulturu i radila je petkom.

Petak je bio pijačni dan i u Aleksandrovcu i kako su ova naselja privredno i ekonomski jačala i razvijala to je predstavljalo smetnju za prodavce, a i za stanovništvo ova dva mesta pa je u Brusu 1929. godine četvrtak proglašen pijačni dan.
16. juna 1871. godine u ime Njegove Svetlosti knjaza srpskog Milana M.Obrenovića IV, namesnici knjaževa dostojanstva na predlog Ministra unutrašnjih dela rešili su da se Brus selo u Srezu Kozničkom, Okrugu Kruševačkom stavi u red varošica. Prvi predsednik Opštine bio je poznati bruski trgovac i kafedžija Milan Knežević.

Iste godine u Brusu je formirano Čitalište, koje je imalo 19 članova i svaki član je plaćao članarinu 32 groša čaršijskih. Čitaonica ima svega 4 lista novina: Srpske novine, Budućnost, Glas javnosti i Istok. Opština bruska potpomagala je Čitaonicu svojom zgradom tj. stanom besplatno i jednim listom Škola.

U Brusu je 26. novembra 1971. godine, povodom 100 godišnjice osnivanja Biblioteke, održana svečana proslava na kojoj su osim građana i učenika Osnovne škole i Gimnazije svojim prisustvom uveličali predstavnici Republičke vlasti, a značaj ovog jubileja posebno su uveličali književnici Desanka Maksimović, Dobrica Ćosić, Vasko Popa i Branko V. Radičević, koji su organizovali književno veče u Brusu i susret sa čitaocima u Blaževu, Razbojni, Strojincima i Milentiji.
Povodom ove 100 godišnjice održano je i veče Dunav filma u kome su učestvovali poznati filmski radnici Saša Petrović, Krsto Škanata, Vicko Raspor i Vlatko Gilić, a gosti su bili novinar i publicista Steva Majstorović, predsednik Kulturno-prosvetne zajednice Srbije, Miloš Jeftić, novinar tadašnji sekretar Kulturno-prosvetne zajednice i Miomir Hari Ristović, književnik i direktor RTK. Sutradan sa gostima je održan radni sastanak na kome je analizirano stanje kulture i uslovi za rad tadašnje Biblioteke. Kako je tadašnja Biblioteka radila u izuzetno skromnim uslovima u kafani porodice Ratković, Stevan Majstorović predložio je da se na nivou Republičkih i Opštinskih organa pokrene akcija za izgradnju Doma kulture što su učesnici ovog skupa pozdravili aplauzom, koji je urodio plodom i doprineo da se u Brusu izgradi velelepni Dom kulture i biblioteke.

Brus i Kopaonički kraj pod okupacijom 1916. godine

Okupaciju Srbije izvršile su austrougarska i bugarska vojska. Po ugovoru o podeli teritorije Srbije od prvog aprila 1916 godine, granica između okupacionih zona išla je od ušća Morave u Dunav do Stalaća, odatle preko Jastrebca i Kopaonika ka Mitrovici i dalje iznad Prizrena. Selo Stalać pripalo je Bugarima a Grad Stalać austrougarima. Tako je Kopaonik podeljen na bugarsku i austrougarsku zonu. Bugari su zaveli neviđeni teror i prisiljavali da se stanovništvo izjasni za bugarsku nacionalnosti. Sistematski je uništavano sve što podseća na srpstvo.
Stanovništo se nalazilo u strašnoj bedi, a okupatori su bili bezobzirni. U jednom dokumentu nađenom kod austrougarskog oficira, vojnici se upozoravaju “vi se nalazite u ratu sa neprijateljskom zemljom nastanjenom stanovništvom koje ima fanatičnu mržnju prema nama. Zbog toga naređujem da se u toku rata prema svim zauzme stav krajnje strog, krajnje oštar i krajnje nepoverljiv. Ovi ljudi moraju biti ubijeni ako se pokažu i najmanje sumnjivi.” Sve to izazvalo je nezadovoljstvo i otpor kod naroda posebno u bruskom i kopaoničkom kraju.
U dubokoj senci ovog okupiranog područja, događalo se nešto neuporedivo ozbiljnije.

U proleće 1916. godine, okupatorske vlasti na području Sreza Brus zaključile su na osnovu nekih obaveštenja da se možda nešto krupno sprema, ali nisu mogli ništa određenije otkriti. Preko doušnika okupacione vlasti su doznale da se kod Sibina Jeličića industrijalca, skrivaju predmeti, koje je kod njega sakrila srpska kraljevska porodica, ali i ovoga puta ništa nisu otkrili, ipak su odlučili da nastave praćenje u vezi sa ovom prijavom.
U junu je okupatorova istraga ipak toliko napredovala da je došla do podataka, koji su joj bili dovoljni da uhapsi 38 značajnih ljudu iz kruševačkog i bruskog kraja, kao i neke ugledne beograđane koji su se u vreme rata sklonili u Kruševac.
Međ uhapšenima bili i brusjani Boža Jeličić, veleindustrijalac koga su svi označavali kao bliskog prijatelja kralja Petra i ministra predsednika Pašića, Draža Popović učitelj, predsednik Opštine Vojislav Bralović, sveštenik Hrana Popović i Sibin Jeličić, veleindustrijalac. Svi su bili optuženi za neprijateljsko delo protiv monarhije. Austrougari u njima su videli predvodnike pobunjeničkih nastojanja.
U toku istrage, ipak su na strugari Sibina Jeličića na Kopaonuku otkrili 19 zakopanih sanduka sa predmetima i unuformama Karađorđevića i ličnim beleškama regenta Aleksandra.

Ispitivanjem zatvorenika istraga je došla do zaključka da je doista u pitanju tajna organizacija sa sedištem u Brusu i pod vođstvom Sibina Jeličića. U želji da pokažu svoju nadmoćnost i neumoljivost, okupatori su pohitali da stanovništvu daju lekciju povodom ovog slučaja, što je nametnulo žurbu istrazi i sudskom porcesu i uz odlučnost optuženih da na suđenju kažu što manje podataka o ustaničkim borbama na Kopaoniku.

Suđenje je održano u Kruševcu 11. jula 1916. godine a Sud je zaključio da je reč „o ilegalnoj i opasnoj organizaciji u najvišem stepenu“ po okupacionu vlast i vojsku i da su „pokretački elementi cele afere“ Sibin Jeličić, industrijalac i Vojislav Bralović, upravnik Pošte i predsednik Opštine. Uz ovu dvojicu na smrt vešanjem osuđeni su i Milosav Stevović, trgovac svi iz Brusa i seljaci Svetozar Kovačević iz Prebreze, Tihomir Šiljić iz Dubaca, Vlajko i Dobrosav Pavličević iz Radmanova i Boško Nikolić iz Livađa „zbog zločina protiv državne oružane sile, zavere i podsticanja naroda da ne predaje oružje“. Presuda nad ovim herojima izvršena je 14. jula 1916.godine.

Desetogodišnjem pomenu 1926. godine žrtava austrougarske odmazde prisustvovao je i Arčibald Rajs, koji je majci Sibina Jeličića, Jevdokiji – Doki, uručio uveličane slike sa izvršenja smrtne kazne u Kruševcu. Arčibald Rajs, švajcaraski kriminolog i kapetan srpske vojske – Posle Cerske bitke , na poziv srpse vlade došao u Srbiju da istraži zločine austrougarske vojske nad srpskim stanovništvom. Napisao je pored ostalih dve značajne knjige: Kako su austrougari vodili rat protiv Srbije i Čujte Srbi, koja je po zahtevu autora objavljena posle njegove smrti.
Poklonjene slike su čuvane u kući Milosava Jeličića – Diska, najmlađeg sina Sibina Jeličića sa kojim je Jevdokija živela. Međutim na početku okupacije 1941. godine Disko je plašeći se nemačke osvete ove slike spalio, iz njemu sasvim razumljivih razloga jer je monografija o Beogradu štampana 1940. godine na intervenciju nemačkog i austrijskog ambasadora zabranjena za prodaju i uništena jer je u njoj bila objavljena slika o ovom velikom zločinu iz Prvog svetskog rata.

 Đurđe Ad. Valjarević

Beleška o autoru teksta: Autor ovih priloga, Đurđe Ad. Valjarević, još kao srednjoškolac bavio se novinarstvom. Bio je među pokretačima školskog lista Srednje ekonomske škole u Zemunu i njegov glavni i odgovorni urednik, odgovorni urednik časopisa Omladine Zemuna “Reč mladih”. Sarađivao je u omladinskim i studentskim listovima. Bio je član sekretarijata Gradskog komiteta omladine Beograda, vodio je Odbor za pripremu radnih akcija u Centralnom komitetu Omladine Srbije.
U Brusu je bio inicijator i učesnik u gradnji i formiranju kolektiva Dečjeg vrtića „Pahuljice“, Školske kuhinje i Centra za socijalni rad. Od 1980. do 1993. godine bio je glavni i odgovorni urednik lista “Stvarnost” i od 1981. godine do penzionisanja dopisnik novinske agencije Tanjug.
Za rad i aktivnosti, dobitnik je brojnih društvenih priznanja, pored ostalih Plakete grada Beograda za doprinos i rezultate u razvoju glavnog grada, Plakete Opštine Brus za vredan doprinos u razvoju Opštine, Zlatne značke Kulturno-prosvetne zajednice Srbije za nesebičan, predan i dugotrajni rad i stvaralački doprinos u širenju kulture i drugih priznanja. 
Foto:facebook.com i arhiva