Naseobinska prošlost Brusa nije u potpunosti objašnjena, naročito ona koja obuhvata njegovu početnu fazu razvoja. Preteča današnjeg naselja je najverovatnije bila na redukovanoj antiklinali Gobelje – Gradište (517 m), iznad suteske i laktastog skretanja Rasine.
Na ovom lokalitetu, sa leve strane Rasine, očuvani su ostaci srednjevekovne utvrde, sa dve ”donžon kule”, koja se prostirala na dva vrha povezana prirodnom gredom (presedlinom) kojom se pružao zid.

U neposrednoj blizini, na Radevačkom bregu, je crkvište Sv. Petke čija je starost datirana na XII vek i koje je najverovatnije bilo u funkci-onalnoj vezi sa utvrđenjem. 
Koncipiranjem ove pretpostavke mogao bi se opravdati navod Noković M., (1987) da je Brus u XIV veku utvrđeno naselje (”utvrđenje Brus”) i važno stočarsko-trgovačko središte. Ovo je u stvari najstariji poznati datirani pomen Brusa kao naselja.

Zahvaljujući svom položaju utvrđenje je dominiralo dolinom Rasine i komunikacijama koje su vodile prema Gornjoj Rasini (utvrđenom gradu Kozniku – sedištu srednjevekovne ”Župe Rasine”) na jednoj i rudnim revirima Kopanika (antičkog Montagna dell Argento – Srebrna planina i turskog Gimišdag – Srebrno brdo) na drugoj strani. Savić O., (1969) ističe da se Brus ”nigde ne pominje kao naselje u srednjem veku”, ali ostavlja mogućnost da se ”njegov postanak može vezati za rudnike, kojih je bilo mnogo u to doba na Kopaoniku”. U tom smislu je i stav Karić V., (1887), da je ”varošica Brus u sred rudarskog predela sa ostacima rudarske radnje: ogromnim gomilama zgure, razvalinama od samokova, topionica” i slično.

Na osnovu činjenice da se Brus pominje tek posle pripajanja ovih krajeva Kneževini Srbiji (1833/34. – tzv. ”prisajedinjenje šest otrgnutih nahija”) pojedini istraživači nedvosmisleno ukazuju da je Brus osnovan ”1833. godine, kao naše vojno pogranično uporište za odbranu Župe i Kopaonika od Turaka” (Rodić D., 1985, Vasović M., 1989). Ovo polazište se zasniva na sagledavanju prilika nastalih posle pripajanja ovog dela teritorije Kneževini Srbiji 1833. godine*.

Krajem XVIII i početkom XIX veka, prostor današnjeg Brusa je ”alija”, odnosno prazna i nenaseljena spahijska zemlja, na kojoj je napa-sana stoka susednih sela: Tršanovci, Drtevci, Žiljci, V. Grabovnica i Kobilje. Istovremeno, prisajedinjenjem ovih krajeva oslobođenoj Srbiji susedno naselje Tršanovac dobija jaku upravnu funciju: sedište opštine i primiritelnog suda za Malu Grabovnicu, Drenovu, Drtevce, Donju Grabovnicu, Kobilje, Žiljce i Kočine (Gavrilović S., 1846).

U novostvorenim uslovima tapije na ovaj prostor otkupljuje Živko Starinac iz Drtevaca i poklanja ga tadašnjoj opštini Tršanovačkoj s namenom da se na njemu, na mestu starog pravoslavnog crkvišta – ”Kod drena”, podigne crkva i da on zauvek ostane crkven.

Na pomenutom zemljištu, po nalogu kneza Miloša, do 1836. godine sagrađen je hram Hristovog preobraženja sa ciljem da u narednom periodu bude parohijska crkva. Po svom izgledu ova skromna jednobrodna građevina sa polukružnom oltarskom apsidom i masivnim zvonikom na zapadnom ulazu reprezentuje vreme i prilike u kojima je podizana. Međutim i pored toga njen značaj i odraz u svesti lokalnog stanovništva podiže vrednost okolnog prostora i privlači prve doseljenike. 
Godinu dana posle podizanja crkve u pravcu zapada, duž trase puta, na crkvenom zemljištu podižu se prvi objekti (privatne kuće i dućani). Šezdesetih godina XIX veka crkveno zemljište je otkupljeno i isparcelisano – pretvoreno u placeve na kojima su građene kuće za stanovanje, trgovačke i zanatlijske radnje. Zahvaljujući ovakvim prilikama može se reći da je Brus u svom savremenom razvoju od najranijih početaka imao elemente planskog i organizovanog.

Naselje, formirano oko crkve Hristovog preobraženja, se zbog povoljnih ekoloških uslova, saobraćajno-geografskog položaja i porasta funkcionalnog kapaciteta počelo brzo preobražavati u varošicu koja će u nastupajućem periodu postati značajan administrativno-upravni centar. Naseobinskom i demografskom jačanju predhodilo je umnožavanje funkcionalnog kapaciteta. Prvu školu u Kozničkom srezu dobija 1848, mešoviti trgovačko-zanatski esnaf 1858, koji krajem XIX veka broji preko 70 članova, namensku novoizgrađenu školsku zgradu (tri učionice) 1870, biblioteku 1871. godine i dr. U periodu koji sledi Brus, postaje značajna pogranična vojna varoš sa garnizonskom ambulantom i centrom za prihvat izbeglica sa ondašnjih turskih teritorija, a pre svega iz Toplice i Ibra.

Posebno značajan razvojni impuls desio se u periodu 1870-1899. godine kada je Brus aministrativno središte, inače strateški vrlo značajnog pograničnog, Kozničkog sreza tako što ovu funkciju preuzima od Vitkova (danas naselje u opštini Aleksandrovac). Ova administrativna jedinica zahvatala je površinu od 886 km2 sa 92 naselja i 18.164 stanovnika. Zato Milićević Đ. M., (1876) ukazuje da je ”Brus druga varošica u Kruševačkom okrugu” što je vredno opažanje ako se zna da je ondašnje okružje objedinjavalo četiri sreza. Zahvaljujući opštem značaju i razvoju, odnosno porastu funkcionalnog kapaciteta, iako relativno mlado naselje, Brus već 1884. godine biva proglašen za varoš.

U celokupnom periodu njegovog savremenog prostornog razvoja osnovu čine glavne saobraćajne komunikacije koje su od crkve trasira-ne po pravcima prirodne predisponiranosti, paralelno sa rečnim tokovima i ivicama terase, u obliku latiničnog znaka ”V”. Tako je do početka XX veka prostorna organizacija njegovog centaralnog dela imala osobine današnje mreže ulica sa 12 blokova. Prirodne predispozicije oboda centralnog dela naselja, pre svega reljefne strukture (znatna diseciranost terena, a posebno strmi odseci iznad vodotokova), uticale su na izvesno prilagođavanje ortogonalnog sistema ulica, blokova i parcela.

Ovako formiran sistem ulica produkt je permanentnih političko-upravnih intervencija i regulacija i u svom centralnom delu očuvan je u najvećoj meri do današnjih dana. Značajnija odstupanja su prisutna samo kod objekata podignutih tokom poslednje decenije XX veka i to sa tržno-poslovnom zgradom kod starog Doma kulture i tržno-poslovnim kompleksom u sklopu Zelene pijace. Kroz glavne gradske ulice, kao i pojedine sporedne, provučen je dvostruki negovani drvored koji prilikom prolaska kroz naselje, naročito tokom letnjeg dela godine, utiče da ono izgleda utonulo u zelenilo. Zato je silueta centralnog dela naselja zbog male spratnosti veoma smirena, niska, horizontalna i tesno vezana uz pejzaž sa vertikalnim akcentom na crkvenom zvoniku kao najupečatljivijem i najstarijem objektu.

*U periodu od 1834-1878. godine prostor današnje opštine bio je podeljen, krvavom i nemirnom, srpsko-turskom granicom. Pomeranjem granice i etničkog prostora  geografski položaj Brusa dobija nove determinante sa višestrukim efektima na dalji funkcionalni i urbani razvitak.

Autori: dr Miroljub A. Milinčić, mr Dragan Nešić